Θεοδώρα Κυριαφίνη | Αρχιτέκτων Μηχανικός
Φωτεινή Λυµπεριάδου | Αρχιτέκτων Μηχανικός
Μέσα από το παράδειγµα του ‘Καινοτόµου Βιοκλιµατικού Σχολείου Ευρωπαϊκής Παιδείας στο Ηράκλειο Κρήτης’ (Εικ. 1), 1ο βραβείο διεθνούς αρχιτεκτονικού διαγωνισµού, ο οποίος διοργανώθηκε το 2012 από τη ∆ιεθνή Ένωση Αρχιτεκτόνων U.I.A., και τον Οργανισµό Σχολικών Κτιρίων ΟΣΚ, θα αναλυθούν συνιστώσες του ‘κτιστού’ περιβάλλοντος που επιδρούν ευεργετικά στην ψυχή του παιδιού και µπορούν να εφαρµοστούν ως πρότυπο στη δηµιουργία εκπαιδευτικών χώρων.
Το σχολείο ως µεγάλη αγκαλιά οργανώνεται γύρω από περίκλειστες αυλές, µε στοές περιφερειακά. Οι αυλές δίνουν την αίσθηση οικειότητας και ασφάλειας υποστηρίζοντας την οµαδικότητα και το παιχνίδι. Αντίστοιχες αγκαλιές µέσα στις τάξεις ενισχύουν τη δηµιουργία.
Τα κτίρια έχουν µικρή, παιδοκεντρική κλίµακα όγκων προσεγγίζοντας την αντίληψη των παιδιών ηλικιακά.
Η επαφή µε τη φύση παίζει καταλυτικό ρόλο στην υγιή ψυχοκινητική ανάπτυξη των παιδιών. Μέσα από ποικιλία υλικών, του στοιχείου του νερού και της φύτευσης δίνονται ευκαιρίες εξερεύνησης.
Ευέλικτοι χώροι δίνουν δυνατότητα για εξατοµικευµένη µάθηση, συνεργασία τάξεων και διδασκαλία στην ύπαιθρο.
Οι χώροι επιτρέπουν την οικειοποίηση από τους µαθητές, στοχεύοντας στη βιωµατική µάθηση.
Το σχολείο αποτελεί τόπο ενεργοποίησης της αγάπης για το περιβάλλον. Ο βιοκλιµατικός και οικολογικός σχεδιασµός του, ως ζωντανό παράδειγµα αειφορίας, προσφέρει στα παιδιά βιωµατική περιβαλλοντική εκπαίδευση.
Σκοπός είναι οι χώροι του σχολείου να προάγουν την χαρά της παρούσας στιγµής και τα παιδιά να τους νιώθουν ‘δικούς τους’.
Πρόκειται για το σχολικό συγκρότηµα στη θέση Βούτες έξω από το Ηράκλειο και δίπλα στο Πανεπιστήµιο, το οποίο βρίσκεται στο στάδιο υλοποίησης και θα φιλοξενήσει 780 µαθητές σε οικόπεδο 15.750µ². Είναι το πρώτο σχολείο Ευρωπαϊκής Παιδείας στην Ελλάδα. Αποτελείται από Νηπιαγωγείο, Πρωτοβάθµια και ∆ευτεροβάθµια Εκπαίδευση σε κτίρια 8.700µ². Ο σχεδιασµός των κτιρίων και των χώρων είναι απόρροια αρχών που έχουν ισχύ από αρχαιοτάτων χρόνων. Έχει µελετηθεί και εφαρµοστεί το διαχρονικό έργο αρχαίων φιλοσόφων, όπως του Σωκράτη, Πλάτωνα, Αριστοτέλη, καθώς και πιο πρόσφατων πρωτοπόρων, παιδαγωγικών πρακτικών, όπως της Maria Montessori, του Rudolf Steiner, παιδαγωγικoί µέθοδοι των ανθρωποσοφιστών µε τα σχολεία της ευρυθµίας, Waldorf Schulen, των Summerhill Schools, των Paulo Freire, Jean Piaget και Howard Gardner. Η αρχιτεκτονική που ακολουθήθηκε βασίζεται στη φιλοσοφία πως οι καλύτεροι χώροι είναι αυτοί που επιτρέπουν την κοινωνική επαφή και την ενοποίηση µε τη φύση.
Το σχολείο ως µεγάλη αγκαλιά
Το σχολείο ως µεγάλη αγκαλιά οργανώνεται γύρω από περίκλειστες αυλές, µε στοές περιφερειακά (Εικ. 2). Οι αυλές συνδέονται αναµεταξύ τους µε περάσµατα. Λειτουργούν και ως συνέχεια µε ροή, και αυτόνοµα. ∆ίνουν την αίσθηση οικειότητας και ασφάλειας υποστηρίζοντας την οµαδικότητα και το παιχνίδι. Όπως οι πλατείες χωριών και κάποιες παραδοσιακές µικρές γειτονιές, έτσι και οι αυλές είναι τόποι συνάθροισης και συνένωσης. Η κοινωνικότητα αναπτύσσεται είτε στους ηµιυπαίθριους χώρους των στοών, είτε στον κεντρικό αύλειο χώρο. Η δροσιά των δένδρων στη µέση της αυλής είναι τόπος συνάντησης (Εικ. 3), γεγονός που αποδεικνύει πως η βιοκλιµατική και η κοινωνική λειτουργία του υπαίθριου χώρου είναι αλληλένδετες. Καθοριστικό ρόλο στη δυναµική της αγκαλιάς και κοινωνικής αλληλεπίδρασης παίζει το ότι όλες οι προσπελάσεις των τάξεων βρίσκονται περιµετρικά των στοών. Αυτό κρατά ζωντανές τις αυλές και τις καθιστά τόπο δραστηριοτήτων. Η προστασία από τον δρόµο γίνεται µέσω κτιριακών όγκων και φύτευσης και όχι µέσω σιδερένιας περίφραξης, όπως συνηθίζεται στο µοντέλο σχολείων γραµµικής διάταξης. Αντίστοιχες αγκαλιές µέσα στις τάξεις ενισχύουν τη συνεργασία και ανταλλαγή απόψεων. Η τοποθέτηση των θρανίων γίνεται σε κυκλική διάταξη. Ο καθηγητής είναι πλάι στους µαθητές ως καθοδηγητής και συντονιστής προωθώντας τη συνεργασία και τη δηµιουργία. Εσοχές στην περίµετρο δίνουν δυνατότητες για µεµονωµένες συνεργασίες.
Μικρή κλίµακα κτιριακών όγκων για δηµοκρατικό σχολείο
Τα κτίρια έχουν µικρή, παιδοκεντρική κλίµακα όγκων προσεγγίζοντας την αντίληψη των παιδιών ηλικιακά. Η µικρή κλίµακα παίζει καθοριστικό ρόλο στην αίσθηση οικειότητας. Ο ανθρώπινος οργανισµός έχει ανάγκη την άµεση επαφή µε τη γη για να είναι υγιής. Γι αυτό η αρχιτεκτονική είναι µικρής κλίµακας, γεγονός που καλλιεργεί στους µαθητές τον σεβασµό προς τη φύση και τον αλληλοσεβασµό, προάγοντας την έννοια της δηµοκρατίας. Τα κτίρια στο νότο είναι χαµηλά, ισόγεια, ώστε οι αυλές να είναι το δυνατόν ηλιόλουστες και να µη σκιάζονται τον χειµώνα οι νότιες όψεις.
Η επαφή µε τη φύση
Ο Αριστοτέλης τόνιζε ότι σπουδαία πηγή της γνώσης είναι η παρατήρηση της φύσης (Αριστοτέλης 2015). Ο τόπος που µπορεί να εκπαιδευτεί ένα παιδί αποτελεσµατικότερα είναι η φύση. Η επαφή µε τη φύση ηρεµεί και παίζει καταλυτικό ρόλο στην υγιή ψυχοκινητική ανάπτυξη. Το παιδί µαθαίνει µέσα από την κίνηση, τη δράση, την παρατήρηση, από τα δικά του βιώµατα. H φύση εισέρχεται µέσα στις αυλές και στους χώρους διδασκαλίας. Μέσα από ποικιλία υλικών, του στοιχείου του νερού και της φύτευσης δίνονται ευκαιρίες εξερεύνησης. Η δηµιουργία φυσικού περιβάλλοντος προξενεί αίσθηµα χαράς και ευεξίας σε αντίθεση µε τις επικαλυµµένες µε άσφαλτο αυλές και τους αποστειρωµένους τσιµεντένιους χώρους. Αφυπνίζεται ο σεβασµός προς το περιβάλλον και καλλιεργείται η αυτοεκτίµηση. Το στοιχείο του νερού, ως βασικό στοιχείο ζωής, γίνεται αντικείµενο παρατήρησης. Αποτελεί σηµαντικό µέσο δροσισµού. Ένας τοίχος νερού, ρυάκια και µικρές λιµνούλες λειτουργούν αξιοποιώντας το βρόχινο νερό του χειµώνα. ∆ίνεται δυνατότητα πειραµάτων φυσικής µέσα από παιχνίδι. Οι µαθητές συµµετέχουν ενεργά στη φύτευση και συντήρηση δένδρων και φυτών µαζί µε τους δασκάλους τους, καλλιεργούν λαχανόκηπους και βιώνουν την αλλαγή εποχών. Η βλάστηση έχει ως αποτέλεσµα τη βελτίωση του µικροκλίµατος και ακολούθως τη διεποχιακή χρήση της αυλής και του υπαίθριου χώρου. Η θερινή θερµοκρασία µειώνεται αισθητά. Τον χειµώνα µειώνεται η ταχύτητα των κρύων ανέµων. Έτσι το µάθηµα µπορεί να γίνεται και έξω στη διάρκεια όλου του χρόνου. Η φύτευση εξασφαλίζει ακουστική άνεση απορροφώντας τους θορύβους. Φυσικοί ήχοι όπως το άκουσµα του νερού και του αέρα µέσα από τα φυλλώµατα των δένδρων συµβάλλουν στη συγκέντρωση και ευεξία των µαθητών. Η επαφή µε τη φύση και το χώµα κάνει τα παιδιά πιο χαρούµενα και υγιή. Η ολιστική παιδίατρος Maya Shetreat-Klein µιλά στο βιβλίο της “The Dirt Cure” (2016) για “Terrain Medicine”, θεραπεία µε χώµα από χρόνια προβλήµατα υγείας. Εκτός από την υγεία αυξάνεται η ικανότητα µάθησης, µνήµης και συγκέντρωσης. Η επαφή µε το χώµα και τη φύση ενισχύει και τη διάθεση. Αυτό οφείλεται εν µέρει στο βακτήριο του εδάφους Mycobacteryum vaccae που εισέρχεται στο σώµα µέσω της ρινικής οδού και του δέρµατος και αυξάνει τα επίπεδα της σεροτονίνης, σύµφωνα µε το κέντρο ερευνών ‘Henry Wellcome Laboratories for Integrative Neuroscience and Endocrinology’ του University of Bristol στην Αγγλία (Lowry et al. 2007). Μας κάνει πιο ευτυχισµένους και πιο έξυπνους ως και 3 εβδοµάδες ύστερα από κάθε έκθεση.
Ευέλικτοι χώροι
Ευέλικτοι χώροι δίνουν δυνατότητα για εξατοµικευµένη µάθηση, συνεργασία τάξεων και διδασκαλία στην ύπαιθρο. Οι αίθουσες διδασκαλίας διαθέτουν εσοχές µε καθιστικά στη βορινή πλευρά τους, που φιλοξενούν µικρότερες οµάδες µαθητών ενόσω είναι ενταγµένοι στο σύνολο και έχουν αντίληψη όλου του χώρου (Εικ. 4). Σε κάποιες αίθουσες δίνεται δυνατότητα συνένωσης δύο τάξεων µε κινητό τοίχο για συνεργασία. Υπάρχει ρευστότητα ανάµεσα στον µέσα και έξω χώρο καθιστώντας εύκολη τη µετάβαση για υπαίθριο µάθηµα. Η εναλλαγή στις εµπειρίες χώρου αυξάνει τη χρονική διάρκεια συγκέντρωσης. Ελαχιστοποιείται το στρες και αποφεύγονται βίαιες συµπεριφορές, οι οποίες επιδεινώνονται όταν µένει κάποιος στατικός, ακίνητος για πολλές ώρες. Ο εσωτερικός χώρος µετατρέπεται σε ηµιυπαίθριο µε ανασυρόµενα κουφώµατα. Στις αρχές του 20ου αιώνα στη βόρεια Ευρώπη κάποιες αίθουσες σχολείων µετατρέπονταν ολόκληρες σε ηµιυπαίθριο χώρο για λόγους υγείας. Στεγασµένοι υπαίθριοι χώροι αξιοποιούνται καλοκαίρι και χειµώνα για ποικίλες δραστηριότητες. Οι πολλαπλές δυνατότητες χρήσεων των χώρων του σχολείου επιτρέπουν στους µαθητές δράσεις µε δηµιουργικές κατασκευές, χειροτεχνίες, παιχνίδια κλπ. Όσο περισσότερο δίνεται χώρος για µικροκατασκευές και επεµβάσεις, µε τη βοήθεια των δασκάλων, τόσο εντονότερα οικειοποιούνται οι µαθητές τον χώρο, επιτυγχάνεται ο στόχος της εκπαίδευσης και αποτρέπονται φαινόµενα βανδαλισµών.
Εύρυθµη λειτουργία
Ο προσανατολισµός στο κτιριακό συγκρότηµα είναι εύκολος. Οι όγκοι των κλιµακοστασίων και µικρές ανεµογεννήτριες, οι οποίες παίζουν εκπαιδευτικό ρόλο, σηµατοδοτούν τις εισόδους. Τα σχήµατα διαφοροποιούνται ανάλογα µε τη χρήση. Το συγκρότηµα κλείνει προς τον δρόµο µε κτιριακούς όγκους και µεγάλες αυλόπορτες. Εκτός των βασικών κλιµακοστασίων, δεν υπάρχουν πουθενά σκαλοπάτια στα κτίρια και στη διαµόρφωση των υπαίθριων χώρων. Οι υψοµετρικές διαφορές, παρόλο που είναι αρκετές, αντιµετωπίζονται µε κλίσεις που ρέουν από το ένα επίπεδο στο άλλο, χωρίς να το αντιληφθεί ο χρήστης. Το γλυπτό του εδάφους κινητοποιεί το ενδιαφέρον και την καλή διάθεση, ενώ αποφεύγονται τα ατυχήµατα. Τα σχήµατα προσαρµόζονται στην εκάστοτε ηλικία και χρήση. Ο θόλος στο Νηπιαγωγείο, ως τόπος ύπνου για τα µικρά παιδιά, δίνει την αίσθηση προστασίας και χαλαρώνει. Οι αναλογίες και το σχήµα των χώρων, τα υλικά και ο τρόπος δόµησης φροντίζουν για ευχάριστο και κατάλληλο ήχο σε κάθε αίθουσα. Οι χώροι επιτρέπουν την οικειοποίηση από τους µαθητές, οι οποίοι ειδικά στους εξωτερικούς στεγασµένους χώρους µπορούν να επεµβαίνουν µε δηµιουργικές κατασκευές. Πλούσιοι σε ποικιλία µορφών και υφών στοχεύουν στη βιωµατική µάθηση.
Το σχολείο ως τόπος ενεργοποίησης της αγάπης για το περιβάλλον
Το σχολείο αποτελεί τόπο ενεργοποίησης της αγάπης για το περιβάλλον. Ο βιοκλιµατικός και οικολογικός σχεδιασµός, ως εναρµονισµός στις συνθήκες και ζωή του τόπου και ως ζωντανό παράδειγµα αειφορίας και εξοικονόµησης ενέργειας, προσφέρει στα παιδιά βιωµατική περιβαλλοντική εκπαίδευση. Ο φυσικός φωτισµός και η ποιότητα του αέρα που επιτυγχάνεται µε τα µη τοξικά υλικά, όπως πηλός, πέτρα, ξύλο, καλάµια, µαλλί, εξασφαλίζουν υγιεινό περιβάλλον και ευεξία (Εικ. 5).
Ο βιοκλιµατικός σχεδιασµός, προσφέρει στα παιδιά βιωµατική περιβαλλοντική εκπαίδευση. Οι µαθητές βιώνουν τον κύκλο της ζωής, τις αλλαγές της ηµέρας, των κλιµατολογικών συνθηκών και των εποχών. Συµµετέχουν ενεργά στη λειτουργία του σχολείου µαζί µε τους δασκάλους τους και µετακινούν τα παθητικά συστήµατα, όπως τα συρόµενα κουφώµατα των θερµοκηπίων, σε κάθε αλλαγή εποχών. Επιτυγχάνεται πλήρης ηλιασµός τον χειµώνα και πλήρης σκιασµός το καλοκαίρι. Το βάθος των όγκων είναι µικρό, 7-9 µ. Οι αίθουσες φωτίζονται από δύο αντικρυστές πλευρές τουλάχιστον. Ο προσανατολισµός είναι 100% προς το νότο για µέγιστα ενεργειακά κέρδη τον χειµώνα, θερµική άνεση, υγεία και εύκολη ηλιοπροστασία το καλοκαίρι. Παθητικά συστήµατα που υιοθετούνται για θέρµανση είναι τα νότια µεγάλα παράθυρα για άµεσα ηλιακά κέρδη, τα θερµοκήπια και οι τοίχοι Trombe. Σε θερµοκήπια µετατρέπονται οι νότιες στοές των κτιρίων. Η χειµερινή ηλιακή ακτινοβολία διαπερνά τα υαλοστάσια των θερµοκηπίων, θερµαίνει τον αέρα και τα δοµικά στοιχεία στο εσωτερικό τους και αυτά µε τη σειρά τους µεταδίδουν θερµότητα στους γύρω χώρους. Τους θερινούς µήνες σύρονται και αφαιρούνται οι υαλοπίνακες, οι οποίοι αποθηκεύονται άµεσα σε παρακείµενους διαµορφωµένους χώρους – θήκες. Με αυτό τον τρόπο τα θερµοκήπια µετατρέπονται σε ηµιυπαίθριους χώρους – στοές. Όπου δεν υπάρχουν στοές στις νότιες όψεις σχεδιάστηκαν τοίχοι Trombe. Αυτοί αποτελούνται από θερµοχωρητικά υλικά και φέρουν εξωτερικά σε απόσταση 10-15εκ. υαλοστάσια για τη συλλογή της ηλιακής ακτινοβολίας, η οποία καθώς παγιδεύεται θερµαίνει τον αέρα και τον τοίχο, που λειτουργεί ως θερµάστρα για τον εσωτερικό χώρο. Τους θερινούς µήνες οι τοίχοι Trombe αερίζονται µε φεγγίτες στην κατώτερη και ανώτερη ζώνη τους εξωτερικά, και ηλιοπροστατεύονται, όπως όλα τα υαλοστάσια. Από έξω φαίνονται σαν παράθυρα. Οι βορινές όψεις έχουν µικρότερα ανοίγµατα για λόγους προστασίας από κρύους ανέµους τον χειµώνα. Ο φυσικός δροσισµός εξασφαλίζεται αξιοποιώντας κυρίως τις νυχτερινές θερµοκρασίες. Αυτό επιτυγχάνεται µε κατάλληλη σκίαση όψεων και κάθετο εξαερισµό µέσα στα κτίρια. Κάθε αίθουσα έχει φεγγίτες χαµηλά στο βορρά και στο υψηλότερο σηµείο στο νότο. Έτσι δηµιουργείται το φαινόµενο του ελκυσµού. Ο θερµός αέρας που συγκεντρώνεται κάτω από τις οροφές απάγεται είτε µέσω καµινάδων δροσισµού, οι οποίες αποτελούν και στοιχεία αρχιτεκτονικής σύνθεσης, είτε µέσω φεγγιτών σστο ψηλότερο σηµείο του χώρου. Η ηλιοπροστασία επιτυγχάνεται µε φαρδιές, οριζόντιες περσίδες στις νότιες όψεις, µε στοές και µε πέργολες. Στις δυτικές και ανατολικές όψεις υπάρχουν εξωτερικές κάθετες περσίδες, φυτευτοί τοίχοι, διάδροµοι δροσισµού µε πέργολες και δενδροφυτεύσεις. Άπλετος φυσικός φωτισµός λόγω µικρού βάθους των κτιρίων υπάρχει παντού, γεγονός που ενεργοποιεί τη διαδικασία εκµάθησης και τη διέγερση παραγωγής σεροτονίνης, της ορµόνης της ευτυχίας. Ανακλαστήρες στα νότια τµήµατα όλων των αιθουσών εξασφαλίζουν διάχυτο φως και οπτική άνεση, ώστε να διευκολύνεται η εργασία. Με οικολογική µόνωση, το κτίριο αναπνέει και είναι υγιές. Θερµοχωρητικά υλικά, όπως τα πλιθιά εσωτερικά των κτιρίων, συµβάλλουν στη διατήρηση δροσερού περιβάλλοντος το καλοκαίρι, και της θερµότητας τον χειµώνα. Η βλάστηση απορροφά την ηλιακή ακτινοβολία. Κατακρατά τοξικές ενώσεις και σωµατίδια σκόνης. Σηµαντικό ρόλο στο δροσισµό παίζει ο σκιασµός του εδάφους µε δένδρα, θάµνους και πέργολες ώστε να µην υπερθερµαίνεται και ανακλά φορτία προς τη νότια όψη. Οι στέγες και τα δώµατα φυτεύονται µε τοπικά είδη που δεν χρειάζονται περιποίηση. Χρησιµοποιείται το επιφανειακό χώµα των εκσκαφών, ώστε η φύτευση να εναρµονίζεται µε το γύρω φυσικό περιβάλλον. Το πάχος χώµατος των στεγών είναι 15εκ., δεν επιτρέπει την ανάπτυξη της φύτευσης καθ΄ύψος και έτσι δεν χρειάζεται φροντίδα. Μέσω φυσικών, οικολογικών, µη τοξικών υλικών της κατασκευής βρίσκονται τα παιδιά σε µόνιµη επικοινωνία και επαφή µε ‘κτιστό φυσικό περιβάλλον’ βιώνοντας τα ευεργετήµατα του. Η ποιότητα του αέρα που επιτυγχάνεται είναι ιδανική, καθώς είναι εφικτή η άδηλη αναπνοή του κτιρίου. Η υγρασία εκτονώνεται προς τα έξω. Εξασφαλίζεται υγιεινό περιβάλλον και ευεξία. ∆ίνεται σηµασία στην ανακυκλωσιµότητα των υλικών, και στη χαµηλή εµπεριεχόµενη ενέργεια. Χρησιµοποιούνται τοπικά, οικολογικά υλικά. Τα υλικά µένουν ως επί το πλείστο εµφανή αποτελώντας τµήµα της εκπαίδευσης. Υπάρχουν κάποια µικρά παραθυράκια, που ανοίγουν για να βλέπουν τα παιδιά µέσα στη κατασκευή.
Ο χώρος του σχολείου ως µινιατούρα του κόσµου που θα θέλαµε να ζούµε
Το σχολείο, ως τόπος εξερεύνησης στοχεύει να δώσει ένα µήνυµα θετικής στάσης ζωής. Σύµφωνα µε τον Sanderson, του οποίου η φιλοσοφία είναι η βιωµατική µάθηση, «τα σχολεία θα έπρεπε να είναι αντίγραφα σε µινιατούρα του κόσµου που θα θέλαµε να ζούµε». Σκοπός είναι οι χώροι του σχολείου να προάγουν την χαρά της παρούσας στιγµής και τα παιδιά να τους νιώθουν ‘δικούς τους’ (Εικ. 6).
Πηγή: https://www.openarchives.gr/aggregator-openarchives/edm/childspace/000122-childspace_article_view_1438
